‘Wie uit genade leeft, geeft de controle uit handen’

De Amerikaanse theoloog Tim Keller, die vrijdag overleed, werd in cv.koers meermaals geïnterviewd. Onder andere door Aad Kamsteeg in 2006. Destijds over de vraag hoe kan er van preken een levensveranderende kracht kan uitgaan? "Hoe méér genade, hoe onvoorwaardelijker je volgen van Christus. Dat zeg ik elke week opnieuw."

19 mei 2022 – verschenen editie Dossier Tim Keller
m9eKR3Qg

Tim Keller is in christelijke kringen in Nederland een goede bekende geworden. CV•Koers publiceert elke maand een samenvatting van een preek van deze voorganger van de Redeemer Presbyterian Church in New York. Vanuit de eerste Redeemer-gemeente werden meer dan tien andere gemeenten gesticht in New York en vanuit het kantoor in Manhattan wordt ondersteuning gegeven aan kerkplanting in verschillende steden wereldwijd, ook in ons land. Gemeentestichters lopen stage bij Redeemer, zoals u in CV•Koers kon volgen in de column van Martijn Horsman.

Tim Keller behoort tot de meest begaafde predikers van het Noord-Amerikaanse continent. Menselijkerwijs gesproken is zijn manier van preken de belangrijkste oorzaak van de kwantitatieve en kwalitatieve kerkgroei. Tegenover een – ook onder christenen – wijdverbreid religieus denken stelt hij met kracht het Evangelie van genade. Bewogen door de liefde van Christus verandert een mens van binnenuit. 

Je onderscheidt sterk tussen christelijk geloof en religie. Wat versta je onder ‘religie’ en hoe komt het dat religieus denken ook bij christenen diep geworteld is?

“Ik gebruik het begrip ‘religie’ op verschillende manieren. Mijn stelling is dat alle mensen religieus zijn, omdat ook een seculier iemand die volhoudt alleen zijn verstand te gebruiken een wereldbeschouwing heeft die niet bewezen kan worden. Ook een niet-christen gaat uit van geloofsvooronderstellingen over bijvoorbeeld de aard van de mens. Daarin is hij impliciet religieus, dat wil zeggen: gelovend in iets dat onbewijsbaar is. 

Maar in mijn preken heb ik het meestal over een andere vorm van religie. Dan doel ik op het verlangen jezelf te verlossen en je verhouding tot God te laten bepalen door je goede werken. In de Bijbel heeft ‘religie’ meestal een negatieve lading. Maar omdat de zonde in ieders hart leeft, is elk mens in beginsel religieus. Je denkt dat goede werken je kunnen redden en jou de controle over je leven laten behouden. Goede werken geven je rechten tegenover God: ‘Ik heb religieus mijn best gedaan. Nu moet U er toch op z’n minst voor zorgen dat mij geen slechte dingen overkomen.’

Het Evangelie van genade daarentegen ontneemt je de illusie dat je God voorwaarden kunt stellen alvorens je Hem gehoorzaamt. Daarin is het Evangelie buitengewoon bedreigend. Religie is veel ‘natuurlijker’: ‘Ik wil best in God geloven, maar ik dien Hem opdat Hij mij helpt mijn eigen doeleinden te verwezenlijken.’”

Mag je dan je eigen doeleinden niet realiseren?

“Jawel, als je maar beseft dat Gods doeleinden de inhoud van jouw doeleinden moeten bepalen. Het grote verschil is dat religie ik-gericht is met zelfverlossing, en het Evangelie God-gericht met verlossing door Christus.

In zijn moraalfilosofische The Nature of True Virtue stelt Jonathan Edwards dat religieuze mensen vaak deugdzaam zijn. Ze zijn eerlijk, zorgen goed voor de armen, zijn trouw aan hun gezin. Maar ze zijn dat vanuit gerichtheid op zichzelf. Want tenzij een mens ervaart wat genade is, doet hij zulke dingen niet louter om wie God is. Hij denkt dat zulk gedrag op de een of andere manier loont.

Aan Harvard debatteerde ik onlangs met iemand die zei atheïst te zijn en toch te kunnen vasthouden aan absolute morele waarheden. Hij verwees naar Immanuel Kants studie Der kategorische Imperativ, waarin Kant onder ‘gerechtigheid’ een seculiere basis wil leggen. Kant zegt er dat je mensen goed moet behandelen omdat jij in soortgelijke omstandigheden ook goed behandeld wilt worden. De Gouden Regel. Maar zie je de ik-gerichtheid? Je behandelt de ander niet goed louter om die ander of louter om God. 

Edwards zegt dat religie de ik-gerichtheid van ons hart onaangetast laat. Ook van schijnbaar onzelfzuchtig gedrag vormt zelfgerichtheid de basis. Maar die basis is wankel. Want juist ik-gerichtheid maakt dat mensen liegen en stelen. Je waarschuwt je kind: ‘Je mag niet liegen, want dan loopt het verkeerd met je af.’ Maar wat doet zo’n kind dan als het zeker weet dat niemand zijn leugen zal opmerken?”

‘Misschien wil je onbewust wel een voorraadje goede werken aanleggen, zodat je God daar straks bij het oordeel op kunt wijzen’

Ik denk dat veel mensen zich er helemaal niet van bewust zijn dat hun goede daden beïnvloed worden door ik-gerichtheid. 

“Daarom is het nuttig dat je jezelf steeds afvraagt: ‘Waarom doe ik dit of dat goede eigenlijk?’ Misschien wil je onbewust wel een voorraadje goede werken aanleggen, zodat je God daar straks bij het oordeel op kunt wijzen: ‘Was ik geen goede echtgenoot? Deed ik niet veel voor de kerk? Heb ik soms niet voor U geleden? Geef me daarom een plaatsje in uw hemel.’ Zulk denken is typerend voor alle religies. Bij het Evangelie daarentegen vertrouw je louter en alleen op het volmaakte leven van Christus. 

Dat zul je ook in orthodoxe kerken moeten benadrukken. Daar bestaat de neiging te denken dat als je maar goed vasthoudt aan de zuivere leer, het wel goed zal komen. Maar de oudste zoon in de gelijkenis in Lucas 15 was orthodox, en toch… Ook bij mijzelf lopen zuivere en zelfzuchtige motieven vaak door elkaar. Daarom is het belangrijk dat je het gevaar onderkent en er het gevecht mee aangaat.’’

Genade is bedreigend

Je zegt vaak dat ‘genade behoud geeft, waarna goede werken volgen’, terwijl het bij ‘religie’ is: ‘eerst goede werken, een portie genade, en dan behoud.’ Iedere christen kent dat verschil toch wel?

“Ik heb dat natuurlijk van Luther en uiteraard staat het in alle leerboeken. Maar landt het ook in je hart? Je kunt zo geconcentreerd zijn op alle mogelijke theologische onderdelen, dat je de diepe betekenis van het geheel mist. Door de bomen zie je het bos niet meer.

Soms wordt vanuit orthodoxe kring wantrouwig naar Redeemer gekeken, alsof het krachtig benadrukken van genade het risico meebrengt van gemakkelijk zondigen. Maar ik geloof juist dat hoe sterker genade je ziel bereikt, hoe onvoorwaardelijker je gehoorzaamheid aan God wordt.

Ik ontmoette eens een niet-christelijke Koreaanse vrouw die verschillende kerken had bezocht en op een gegeven moment mijn preken hoorde. Ze zei me dat ze nog nooit echt begrepen had dat je louter door genade behouden wordt. Ze dacht altijd dat je voor je redding toch ook wel een goed mens moest zijn. Ze vroeg waarom niet meer kerken zo over genade spreken en niet meer mensen uit genade leven. Ik antwoordde: ‘Wat denk je zelf?’

Ze zei: ‘Ik denk dat ik het weet. Genade is bedreigend! Als ik door goede werken kan worden gered, is er een grens aan wat God van mij kan vragen. Ik betaal Hem dan immers mijn geestelijke belasting, zodat God op zijn beurt verplicht is mij een prettig bestaan te geven. Maar als ik louter uit genade behouden word, is zo’n grens er niet en moet mijn gehoorzaamheid onvoorwaardelijk zijn. Dan geef ik de controle over mijn leven uit handen.’

Ik was verbaasd over zo veel inzicht bij die vrouw. Ze was verder dan mensen die op de boodschap van genade reageren met een: ‘O, dan kun je er dus op los leven.’ Hoe komen ze erbij? Hoe méér genade, hoe onvoorwaardelijker je volgen van Christus. Dat zeg ik elke week opnieuw, steeds op een andere manier.”

,,Als ik uit genade leef, geef ik de controle over mijn leven uit handen’’

Is het gevaar van ‘zo veel genade’ niet dat mensen geen rekening meer houden met een mogelijk oordeel van God? Jonathan Edwards preekte ook over ,zondaren in de hand van een toornige God’. 

“Edwards hield die preek voor mensen in Enfield die al in de hel geloofden. Hij wist dat veel christenen bepaalde waarheden wel met hun verstand aanvaarden, maar dat ze hun hart niet hebben bereikt. Die kerkleden geloofden echt wel dat als zij Jezus Christus niet zouden omhelzen, zij naar de hel zouden gaan. Maar toch omhelsden zij Hem niet, want Jezus was geen realiteit voor hen. Edwards wilde via die preek het Evangelie in hun harten laten landen. Daartoe gebruikte hij het beeld van een spinnetje dat aan een dun draadje boven een vuur hangt. Op die manier wilde hij de hel reëel maken.

Wij bevinden ons in een andere situatie. Mijn gehoor heeft sowieso moeite om in een hel te geloven. Ik moet beargumenteerd duidelijk maken dat er überhaupt een hel bestaat. Daarom moet ik een andere invalshoek kiezen. Ik moet me in de mensbeschouwing van mijn gehoor verdiepen en daarop aansluiten. Ik schrik er niet voor terug de hel te noemen. Maar ik heb dan wel de helft van de tijd nodig om duidelijk te maken waarom er een hel is.”

Contextualisatie is eis

Aansluiten bij je gehoor is erg ‘in’. Wordt een voorganger die steeds vraagt naar de behoeften van zijn gehoor niet cultuurvriendelijk en onwillekeurig mens-gericht? 

“Je moet wel onderscheiden. Het gaat om contextualisatie. Christenen vinden het heel normaal dat als zij een zendeling naar Afrika sturen, hij met zijn boodschap aansluit bij de cultuur en gewoonten van de mensen die hij wil bereiken. Paulus deed bij de Grieken op de Areopagus niet anders. En ook voorgangers in Amerika en Nederland leven niet op een eilandje. Ze moeten zich verdiepen in de vragen en problemen van hun omgeving en tijd. Daarop zullen ze vanuit de Schrift moeten reageren. Zoals Jezus in de huid van de mens kroop, moeten gelovigen in de schoenen van hun niet-gelovige naasten gaan staan. En leverde Christus daarbij in op het ‘gij geheel anders’? Nooit!

Bij contextualisatie gaat het om drie elementen: Schrift, traditie en eigen culturele omgeving. Ten aanzien van de Schrift moeten we vast zijn. Dan zal blijken dat het Evangelie radicaal is en haaks staat op elke cultuur. Vervolgens zou het van hoogmoed getuigen als je geen gebruik maakt van wat christenen vroeger aan goeds hebben gebracht. Samen met alle heiligen zullen wij God beter leren kennen. Maar traditie blijft een uitdrukking van contextualisatie in vroeger tijd. Niets toevoegen aan de Schrift betekent dan ook dat je bereid bent tradities ter discussie te stellen. Doe je dat niet, dan leidt dat ertoe dat gewoonten en gebruiken Gods prioriteiten voor onze tijd in de weg staan.”

‘Onze kerkelijke gewoonten en gebruiken kunnen Gods prioriteiten voor onze tijd in de weg staan’

Omdat ze inderdaad rekening willen houden met de belevingswereld van de bezoekers, kiezen sommige kerken ervoor om afzonderlijke ‘diensten voor belangstellenden’ te houden, naast de eigen erediensten. Maar Redeemer kiest daar juist niet voor. Hoe zit dat?

“Wij hebben er bewust voor gekozen om christenen en niet-christenen niet te scheiden, zoals Willow Creek dat bijvoorbeeld wel doet. In onze reguliere erediensten worden ook niet-christenen betrokken. Dat is een houding. Zo gebruiken wij nooit typisch christelijke terminologie zonder die begrippen uit te leggen. We gaan in op vragen en tegenwerpingen die bij niet-christenen leven. Christenen worstelen trouwens vaak met dezelfde zaken als niet-christenen, of het nu gaat om angsten, verleidingen of geld. We spreken met respect over andere religies, over mensen die twijfelen of de Bijbel bestrijden.”

Je had in New York natuurlijk wel het voordeel dat je met kerkstichting begon. In een bestaande kerk met veel tradities wordt het moeilijker om in de kerkdiensten zowel gelovigen als ongelovigen te bereiken.

“Ja, en toch gelden dan dezelfde principes. Als ik er bij mijn preken van uitga dat er geen niet-christelijke hoorders zijn – zelfs al weet ik dat ze er inderdaad niet zijn -, verminder ik de kans dat kerkleden de volgende keer wel hun ongelovige vriend meenemen. Als ik met contextualisatie wacht tot er misschien toch eens zoekers zullen zijn, zullen ze nooit komen. Die regel geldt overal.

Maar stel nu eens dat ik het volgende zeg: ‘Als u sceptisch staat tegenover het christelijk geloof, als u twijfelt aan Christus’ opstanding, bedenk dan dit en dat…’ In dat geval preek ik alsof er wel ongelovige gasten in de kerk zijn. Kerkleden weten dan dat ze de volgende keer een kennis kunnen meenemen om hem met het Evangelie in contact te brengen.

Gelovigen houd ik in mijn preken niet alleen de morele regels voor. Ik maak hun in de eerste plaats duidelijk dat ze op het Evangelie moeten vertrouwen. Pas als je hart smelt vanwege Christus’ offer en pas als je beseft dat Hij in jouw plaats de hele wet heeft vervuld, ga je ernaar verlangen in denken en doen op Hem te lijken. 

En de niet-christenen? Die leren op die manier op een andere manier aan te kijken tegen oneerlijkheid, egoïsme, geldzucht, hoogmoed. Veel Newyorkers denken dat christendom wettisch en moralistisch is en daarin niet verschilt van islam en orthodox jodendom. Daarom moet ik uitleggen dat er een geloof bestaat dat ze helemaal niet kennen. Genade maakt christenen nederig in plaats van farizeïsch.”

Moralisme een last

Hoe zie je of iemand bij zijn goede werken gemotiveerd wordt door moralisme of door genade?

“Moralisme is in de grond van de zaak ik-gericht. Daarom kent het geen passie. De moralist wil tot in detail weten welk gedrag de wet van hem eist. Bij het ‘heb je naaste lief als jezelf’ vraagt hij zich onmiddellijk af wie zijn naaste is. ‘Is iemand die een paar straten verder woont ook nog mijn naaste? Drie straten, tien straten?’ Hetzelfde geldt de zondagsheiliging. Hij wil precies weten wat mag en niet mag. ‘Wat zijn de regels?’ Door zijn uiterste best te doen om voor 100 procent aan de bepalingen te voldoen, wil hij zekerheid krijgen dat hij bij God in de gunst staat. Daarin zie je de zelfgerichtheid.

Maar als genade het motief is, wil je weten welk leven als geheel de wet beoogt. Je bent haast hongerig naar alle implicaties. Dan betekent ‘heb je naaste lief als jezelf’ dat je even blij bent voor je buurman als hij een miljoen dollar wint, dan wanneer je zelf de winnaar zou zijn. Onmogelijk? Wellicht. Maar de passie blijft. Want je beseft dat je tekort je behoud niet ongedaan maakt. Je behoud hangt niet af van jouw geestelijke prestaties. Juist daarom wil je God graag van harte blijven dienen.

Moralisme voelt aan als een last. De lijst van geboden en verboden wordt steeds langer en gaat je steeds meer tegenstaan. Genade daarentegen geeft diepe vreugde en heiliging die duurzaam is.”

Ik zie een neiging ‘heiliging’ strikt in de persoonlijke sfeer toe te passen en de samenleving te laten voor wat zij is – vanuit evangelische vergeestelijking of vanuit de gedachte dat het met ‘de wereld’ toch nooit wat zal worden. Herken je dat?

“Je kunt het Evangelie inderdaad reduceren tot het goede nieuws van vergeving van zonden en de noodzaak van persoonlijke bekering. Maar als je bijvoorbeeld de Evangeliën van Matteüs, Marcus en Lucas leest, kom je daarin herhaaldelijk de term ‘Evangelie van het Koninkrijk’ tegen. Het Koninkrijk van God betekent allereerst dat Jezus Christus en niet jij je leven verlost. Maar het Koninkrijk betekent eveneens dat Jezus ook Heer is over al het andere. Naarmate politieke, economische, culturele en etnische relaties onder het gezag van Jezus worden gebracht, zullen zij naar hun Goddelijke bedoeling worden hersteld. 

De grote ommekeer van het Kruis is dat het Evangelie fundamenteel andere waarden proclameert dan die van de wereld. Het Evangelie schept een tegencultuur. Gelovigen gaan zich als profeet, priester en koning inzetten voor het ongedaan maken van de gevolgen van de vervreemding van God, in hun eigen buurt, stad, land. Je isoleert je als tegencultuur dus niet van ‘de wereld’, maar neemt er juist volop aan deel, omdat het Evangelie immers het heil van de hele samenleving op het oog heeft.”

Edwards zegt ergens dat wanneer je echt gelooft, je gedrag verandert en dat je bij slecht gedrag niet echt gelooft. Maar ook christenen dragen hun zondige aard mee. Zullen zij bij herhaald zondigen dan niet wanhopig worden: ‘Geloof ik wel echt?’

“In de gereformeerde theologie noemen we ‘geloof’ de instrumentele oorzaak van onze redding, dit in onderscheid met de werkelijkeoorzaak: de komst van de Middelaar. Niet de kwaliteit van je geloof geeft behoud. Vergelijk geloof met een lichtknopje. Dat heeft zelf geen kracht, maar vormt de verbindingsschakel. Zo verbindt geloof ons met de verdiensten van Christus.

Als iemand zegt dat zijn geloof zwak is en hij vanwege gebleven trots of angst twijfelt of het echt is, antwoord ik dat niemand uit zichzelf berouw krijgt en overtuigd wordt van zonde. Als iemand bang is geen geloof tot behoud te hebben, heeft hij dat juist wel. Want berouw wordt bewerkt door de Geest. Ons geloof is ontoereikend. Daarom is er alleen behoud vanwege Christus’ genade.

Geloof is als de voorruit van een auto, waarop vuil zit of dode vliegjes. Als je vanachter je stuur geobsedeerd naar die vooruit kijkt en niet erdoorheen naar de weg, maak je ongelukken. Zo is geloof de manier om naar Jezus te kijken.”

Optimisme en pessimisme

Ik heb de indruk dat Amerikaanse christenen hogere verwachtingen van de kracht van geloof door de Geest hebben dan Europese. Wij zijn sceptischer: ‘De mens is zondig en het wordt nooit wat.’ Zijn Amerikanen niet te optimistisch?

“Twee zaken moet je goed bij elkaar houden: geloof in de kracht van de Heilige Geest en diep besef van zonde. Amerikanen neigen naar optimisme – ‘dat lukt ons wel’ -, terwijl jullie in Europa al gauw zeggen: ‘Nee, dat lukt toch niet.’ Wij reageren dan met een: ‘Waarom niet? Laten we een universiteit stichten om het probleem op te lossen.’

Amerikanen hebben theologisch soms een te hoge inschatting van de mens. Je moet hun dan leren dat je een hoge dunk van de Heilige Geest kunt hebben en tegelijk een lage dunk van je eigen kracht om met de zonde te breken. Dat laatste besef mis ik bijvoorbeeld in de hier sterke pinkstergemeenten.”

Hun visie op gaven van de Geest als genezing en spreken in tongen waait over naar reformatorische kringen. Niet naar Redeemer?

“Op dat punt stel ik me behoorlijk reformatorisch op. Uit jarenlange ervaring sta ik sceptisch tegenover veel van de claims van pinkstergemeenten. Men hield mij vaak voor een profetie van God te hebben ontvangen of te zijn genezen. Vaak eindigde zoiets in een bittere teleurstelling. Men vergeet dat het soms duidelijk Gods wil is dat we ziek zijn. 

Begrijp me goed. In New York zie ik dat God in pinkstergemeenten werkt. Maar daarom ben ik het in zaken als ziekte en genezing nog niet met hen eens. Jonge gelovigen krijgen veel te hoge verwachtingen aangepraat. ‘Als jij je hart aan Christus geeft, hoef je niet ziek te worden.’ Inderdaad: Christus’ Koninkrijk is gekomen. Maar tegelijk leven we nog steeds in een gebroken wereld.

Pinkstergelovigen laten mij vaak beschaamd staan. Ze hebben een groot geloof. Ik besef dat Gods genade zich niet exclusief in mijn kerkelijke denominatie bevindt. Ik hoor dat God opwekkingen geeft aan reformatorische gelovigen in Zuid-Korea, maar evengoed aan anglicanen in Afrika en pinkstergelovigen in Latijns-Amerika. Alleen al daarom zal ik me ervoor hoeden andere gelovigen te veroordelen. Tegelijk wil ik niet dat hun zwakke punten vaste voet krijgen in Redeemer.”

In een speciaal Keller-dossier heeft De Nieuwe Koers tientallen preken en overdenkingen van Tim Keller gepubliceerd, die in de afgelopen decennia in cv.koers en De Nieuwe Koers zijn verschenen. U vindt het hier (alleen voor abonnees).

Schrijf je in voor de nieuwsbrief

Lees elke week 2 artikelen uit de Nieuwe Koers gratis

Vul zowel uw e-mailadres, voornaam als achternaam in.

Uw e-mailadres is niet correct.

Bij het aanmelden gaat u akkoord met onze privacyverklaring en de algemene voorwaarden.

Meer artikelen in dossier Preken Tim Keller

10 Preken Tim Keller
Preken Tim Keller

We mogen treuren met hoop

19 mei 2023
In onze postchristelijke maatschappij leeft de gedachte dat de dood bij het leven hoort. Maar volgens de Bijbel, zegt Tim Keller in deze preek die eerder verscheen in De Nieuwe Koers, is de dood juist een abnormaal iets. Jezus rekende af met deze ‘vijand’ en stelt ons een toekomst voor ogen: na ...
Tim Keller
12 Preken Tim Keller
Preken Tim Keller

De echte Jezus

25 juni 2022
Wie is Jezus nu echt? De evangelist Marcus laat zien welke onjuiste theorieën er over Hem de ronde deden. Jezus ontkracht ze en laat ons zien wie Hij is. Wat betekent dat voor ons?
Tim Keller
16 Preken Tim Keller
Preken Tim Keller

De God van voor het begin

25 juni 2022
In een nieuwe serie preken gaat Tim Keller in op het grote verhaal van de Bijbel. Te beginnen bij het begin: de schepping. Voordat de wereld er was, was God er. Hij maakte de mens uit liefde: dat is de basis van ons bestaan.
Tim Keller