Wat moet het verhaal van de kerk zijn?

Dirk De Wachter: ‘Zoek samen naar zorgzaamheid’

tekst Hadassa Lok

“Het klassiek kerkelijke is meer en meer op de achtergrond geraakt. Of de kerkelijkheid uit haar as gaat herrijzen weet ik niet, maar wel denk ik dat ‘het religieuze’ een noodzaak is voor het menselijk zijn. We zijn spirituele wezens. De mens bestaat in connectie met de ander, ook wat betreft zingeving. Het ligt in het woord besloten: religare, het verbinden met de ander.

De grootste taak voor de kerk ligt in het zorgzaam omgaan met de noodlijdende medemens. We zijn, en dan baseer ik me op de filosoof Levinas, verbonden mensen. De blik van de ander bemenst ons. Doordat we beluisterd en bekeken worden, worden wij. De goddelijkheid verschijnt niet bij het individu dat op een berg naar de hemel kijkt, die verschijnt in de blik van de noodlijdende ander. Als ik de zorgvraag van de ander kan beantwoorden, dan ontsnap ik aan de beklemming van het bestaan en ervaar ik bevrijding.

Is daar een kerkelijke structuur voor nodig? Dat is een legitieme vraag. Het dwingende karakter waarmee de kerk geassocieerd wordt – voorschrijven, beleren, bepalen – roept in deze maatschappij weerstand op. Maar het loslaten van het gemeenschappelijke lijkt me problematisch. Het kind moet niet met het badwater weggegooid worden: waarden als barmhartigheid, medemenselijkheid en de zwakken omarmen mogen niet verloren gaan. Samen zoeken naar zorgzaamheid is noodzakelijk.

Als ik een kerk anno 2023 mocht dromen, zou die mensen ondersteunen elkaar te vinden in het gemeenschappelijke en elkaar niet naar het leven te staan in het verschillende. Mensen van alle achtergronden en culturen zouden verbonden zijn door de gemeenschappelijke overtuiging dat dit aardse leven tijdelijk en futiel is, en dat ‘goed leven’ betekent dat we elkaar bijstaan en voor elkaar zorgen.

De christelijke idee dat Jezus op aarde gekomen is en geleden heeft, dat is mijns inziens het wezen van het geloof. Daar ligt ook de significantie van de kerk: niet bij die God in de hemel die we toch niet begrijpen, maar bij de lijdende medemens. Die behulpzaam zijn. Ik vraag me af of Jezus niet zou zeggen: ‘Wat is dat hier allemaal met die kerken?’ Hij zou zich tussen de daklozen en de vluchtelingen begeven; naar de psychiatrische ziekenhuizen en de woonzorgcentra gaan. Ik wil niet voorbijgaan aan wat er al gedaan wordt, maar slechts benoemen wat voor mij de essentie is.

De wereld zal verder globaliseren, verder commercialiseren en veel mensen zullen op de vlucht raken. Arme mensen worden armer en rijken nog rijker. Dat is iets wat absoluut niet in overeenstemming gebracht kan worden met het christelijke gedachtegoed. Zorgzaamheid staat op de helling. Als de kerk daaraan een tegenwicht biedt, dan is dat van heel grote betekenis.”

Dirk De Wachter (1960) is psychiater en hoogleraar aan de KU Leuven. Hij schreef onder andere de boeken Borderline Times (2012), De kunst van het ongelukkig zijn (2019) en het recent verschenen Vertroostingen (2022).

Jeanneke Scholtens: De kerk als dorpsplein

tekst Elze Riemer

“De wereld polariseert meer en meer. Kerken kunnen midden in die polarisatie gaan staan en een toevluchtsoord bieden. De kerk zie ik dan voor me als een soort dorpsplein waar iedereen elkaar ontmoet, waar mensen met elkaar in gesprek raken over wat van waarde is in plaats van wat wel of niet waar is. Een plek waar mensen naartoe komen als er iets ergs is gebeurd, om samen te zijn en hun angsten met elkaar te delen. Van ‘waar’ naar ‘waarde’ – dat is de uitdaging én taak van de kerk anno 2023.

Het is niet niks om kerken te vragen dogma’s en waarheden los te laten. Maar als je vindt dat er maar één waarheid mag zijn, werkt dat verdere polarisatie in de hand. We hebben allemaal onze eigen waarheid en dat is prima. We hoeven niet allemaal hetzelfde te denken. Uitsluiten is gevaarlijk. Dus echt, het is zo belangrijk om ruim baan te maken voor wat van waarde is, in plaats van wat waar is. ‘All sizes to fit one’, in plaats van ‘one size fits all’. Iemand als Tim Vreugdenhil doet dit bijvoorbeeld goed. Als predikant spreekt hij vanuit de christelijke traditie, maar hij staat wel midden op dat plein, zorgt voor verbinding tussen gelovigen en ongelovigen. Een ander mooi voorbeeld is stichting De Kerkvernieuwers, die zich inzet voor maatschappelijk gebruik van leegstaande kerkgebouwen. En in coronatijd zag je dat kerken de beweging naar buiten maakten, omdat ze daar toen eigenlijk toe gedwongen werden. Ik hoopte dat ze dat vast zouden houden, want daarbuiten is de wereld, niet zozeer in hun kerkgebouw. Is de kerk zichtbaar in de buurt waar ze staat? Dáár gaat het om. En dan bedoel ik niet als prekende kerk, maar als luisterende en helpende kerk.

Zo veel mensen zijn op zoek naar zo’n plek. Zelfontplooiing staat bovenaan de piramide van Maslow. Maar mensen zijn dat gaan opvatten als iets individueels, terwijl de kerk al eeuwenlang begrijpt dat dit alleen in de context van een gemeenschap kan. Je ontplooit jezelf door er voor een ander te zijn. Ons denken en onze cultuur zijn zo verarmd. We hebben de bezieling en geestdrift nodig die de kerk kan bieden, de waarden van gemeenschap en naastenliefde die inherent zijn aan de christelijke traditie. Maar de hamvraag is: durft ze haar dogma’s daaraan ondergeschikt te maken?”

Jeanneke Scholtens is trendwatcher en toekomstonderzoeker. Ze is oprichter van Buro Zorro.

Paul van Tongeren: ‘Krachtig in de marges’

tekst Elze Riemer

“De kerk floreert in de marge, in de kantlijn. Ze zijn letterlijk marginaal en zullen dat ook blijven, maar dat hoeft niet negatief te zijn. In de filosofische traditie is de kantlijn heel belangrijk. De kantlijn is dé plek waar kritisch meekijkende en inspirerende stemmen de ruimte krijgen, waar vraagtekens worden gezet bij de hoofdtekst. De teksttradities van het christendom en jodendom zijn daar sterk in. Wanneer kerken dit naar de praktijk weten te vertalen, kunnen ze van het marginale hun kracht maken. Enerzijds doordat ze niet zomaar meegaan met het heersende verhaal van deze tijd en maatschappij. Anderzijds omdat ze maatschappelijk gezien juist in de marge van betekenis kunnen zijn, in het concrete, in het contact met hen die slachtoffer zijn geworden van dat grote verhaal.

Het zit al in de christelijke traditie: de profetische stem die geen blad voor de mond neemt, die verder kijkt dan het nu. Het is een stem die dwars door al het pragmatische politieke gepraat vasthoudt aan de christelijke deugden geloof, hoop en liefde. Dat zijn waarden die haaks staan op wat we in het algemeen als verstandig beschouwen, ze zijn contra-intuïtief. Dus ja, in de praktijk ziet dat er vaak dwaas uit. Geloven is immers overtuigd zijn van wat je niet kunt weten; het gaat in tegen het gezond verstand. En hopen is geen optimisme, maar een vertrouwen dat ingaat tegen alles wat je weet over de hopeloosheid van een situatie. Liefde is niet het aangetrokken worden door het aantrekkelijke, maar juist het niet-aantrekkelijke toch beminnen – ‘heb je vijanden lief, wees goed voor wie jullie haten’ (Lucas 6:27).

Kerken die als dwaze profeten in de marges in actie komen, nemen een risico. Ze zijn niet bang om zich als kerk te profileren, niet bang om op tenen te trappen of om personen en groepen tegen zich in het harnas te jagen. Ze zijn niet diplomatiek – waren profeten ooit diplomatiek? Als kerken hun zogenaamde verstandigheid en voorzichtigheid los durven te laten worden ze van grote betekenis. Dan zie je bijvoorbeeld kerken die niet bang zijn om hun gebouw te delen met de buurt of met vluchtelingen. Dan zie je mensen opstaan die heel goed weten dat de problemen van de wereld te groot zijn om op te lossen, maar die tóch dat kleine goede doen wat ze kunnen doen. Ze gaan ons voor in datgene wat we dreigen kwijt te raken wanneer we ons blijven richten op die grote, onoplosbare problemen: vertrouwen.”

Paul van Tongeren is filosoof en Denker des Vaderlands. Binnenkort verschijnt zijn nieuwste boek, Identi-tijd (Prometheus).

Stine Jensen: ‘Gooi de deuren open’

tekst Hadassa Lok

“Als het gaat over de rol van de kerk in deze tijd, is de eerste vraag: wat is de kerk? Je hebt het dan enerzijds over het instituut, maar ook over de gebouwen en over de gelovigen. De kerk als instituut vind ik lastig. Dat er nu nog discussies over vrouwen in het ambt worden gevoerd, werkt mijns inziens verlammend. Voor de fysieke kerk zie ik echter zeker een kans: de deuren openen voor niet-gelovigen.

Zingevingsvraagstukken zijn er voor iedereen. De kerk leent zich ervoor om voor zowel gelovigen als niet-gelovigen een plek te zijn waar de ruis wegvalt. Waar je kunt bidden en mediteren. Waar ruimte is voor verbeeldingskracht, poëzie, openheid, kunst en zang. Waar waarden die de kerk van oudsher sieren centraal staan: empathie, mededogen, zorg voor de ander.

Zo’n plaats creëer je niet met een gesloten moralistisch verhaal of een onderstroom van ‘we gaan je bekeren’. Er moeten geen voorwaarden aan vastzitten. Een mooi voorbeeld van waar dat al gebeurt, is de Jacobikerk in Utrecht. Iedereen is welkom, er wordt samen gegeten en ook seculiere denkers geven lezingen. Een ander voorbeeld is de Preek van de Leek.

De locatie en setting doen ertoe: in een kerk samenkomen is wezenlijk anders dan thuis of in een buurthuis. Je gaat erheen, je verstilt, er zijn rituelen, je bent samen. Je staat in een bepaalde geschiedenis en traditie. De architectuur van traditionele kerkgebouwen, de hoogte, maakt je letterlijk kleiner en moedigt je indirect aan je ego opzij te zetten.

Voor zingeving kun je ook bij de filosofie terecht, maar daar blijft het rationeel en verbaal. Er is weinig ruimte voor de ervaring, het metafysische en het mystieke. Bij yoga – wat ik zelf beoefen – staat juist het fysieke aspect en het zijn centraal. Daar kun je veel baat bij hebben, maar het is best individueel op dat matje. Wat je dan mist, is het verhaal en de verbinding met de ander.

De eigen samenkomsten van kerken wil ik niet ter discussie stellen. De uitdaging is om daarnaast het woord Gods te durven parkeren en ruimte te maken voor de ander. Daarvoor moet het idee van ‘wij’ en ‘zij’ losgelaten worden, dat vraagt om flexibiliteit en de wil om niet te oordelen. Zowel atheïsten als gelovigen zou ik willen aanmoedigen om die starre karikatuur los te laten. Dat is een verademing en bevrijding, weet ik uit ervaring. Je hoeft niet altijd samen te vallen met die voorgeschreven identiteit.

We leven in een heftige tijd. Als het kerken lukt om seculieren ook te verwelkomen, zou dat iets moois kunnen opleveren. Een plek waar verschillen wegvallen en waar mens-zijn voorop staat. Gooi de deuren open! Dat levert saamhorigheid op en begrip voor elkaar.”

Stine Jensen (1972) is filosoof, schrijver en programmamaker. Ze publiceerde een groot aantal filosofieboeken, waaronder Faalmoed en andere filosofische overdenkingen (2021), en is als columnist verbonden aan NRC Handelsblad.

Jurriën Hamer: ‘Het unieke aan de kerk? Menselijke waardigheid’

tekst Arie Kok

“In onze cultuur gaat het vaak over de koopman versus de dominee. Het op de centen letten versus het geweten dat iets van ons vraagt. We staan voor grote uitdagingen: klimaat, milieu, sociale ongelijkheid. Van een religieuze organisatie als de kerk mag verwacht worden dat ze het goede voorbeeld geeft, en daarin ook wervend is naar haar achterban. Ik heb er geen zicht op in hoeverre dit in de praktijk ook al gebeurt, of de kerk bijvoorbeeld meeloopt in klimaatmarsen. In de media die ik volg, springt de kerk er in ieder geval niet uit. Bij een partij als het CDA zie ik nog heel nadrukkelijk de koopman terug, bij de ChristenUnie is dat al anders. Wanneer worden de problemen zo groot dat de rol van de dominee met overtuiging wordt gepakt? Dat de PKN het CDA aanspreekt? De kerk heeft de idealen en ideeën in huis om het goede voorbeeld te geven: omkijken naar elkaar, het belang van verzoening, rentmeesterschap. Die zijn relevanter dan ooit.

In het maatschappelijk debat, zowel links als rechts, zie ik veel veroordeling van elkaar. Op Twitter maakt men elkaar uit voor de ergste dingen. De kerk staat volgens mij voor mensen met waardigheid benaderen, als iemand iets fout doet een tweede, derde en vierde kans geven. Ondanks verschil van mening. Daar kan de samenleving echt iets aan hebben. De kerk kan bijvoorbeeld de dialoog faciliteren, opstaan als gespreksleider in de stikstofcrisis. Waarom de kerk en niet een ander instituut? De onvrede zit zo diep, dat we het maatschappelijk middenveld sowieso nodig hebben. Het dreigt vast te lopen. Dan zou de kerk zeker moeten opstaan.

Ik ken de kerk als een plek waar iedereen welkom is, ongeacht wat je op je kerfstok hebt. Kerken zijn heel actief in het helpen van gedetineerden. Dat is een heel ander geluid dan de toon van oordelen en vergelden die in het debat de boventoon voert. In mijn boek pleit ik ook voor mildheid, maar niet in de zin van goedkeuring. Het gaat erom dat we elkaar proberen te begrijpen, en niet afschrijven. De weg van hard straffen en vergelding is wat mij betreft een heilloze. Dat leidt alleen maar tot recidiven. Kun je samen werken aan heling en zo verder komen?

Het unieke van de kerk in één woord? Dan zou ik zeggen: menselijke waardigheid. Die verdient altijd achting, en is essentieel om mensen in deze gepolariseerde samenleving bij elkaar te houden. Dat zou wat mij betreft het hart van de kerk zijn.”

Jurriën Hamer (1988) is filosoof en schrijft o.a. voor de Volkskrant, Trouw en De Correspondent. Voor zijn boek Waarom schurken pech hebben en helden geluk ontving hij de Socratesbeker.

Lody van de Kamp: ‘De kerk is te bescheiden en passief’

tekst Elze Riemer

“Er zijn zo veel maatschappelijke discussies nu in Nederland. Kerken zijn daarin grotendeels stil, laten het aan de politiek over, maar daarmee doen ze zichzelf tekort. Meer nog: ze doen de maatschappij tekort. Ze zouden een grote impact hebben als ze wél van zich laten horen in het publieke debat. Het wordt tijd dat dominees – evenals bisschoppen en rabbijnen – hun mond opendoen als het gaat om de problemen in onze maatschappij. Ik ben ervan overtuigd dat als ze dat doen de chaos in ons land afneemt. Neem de situatie met de opvang van vluchtelingen: vluchtelingen worden nu gezien als een soort last voor de samenleving, in plaats van een appel aan ons om te kijken hoe we met onze medemens omgaan. Daarin hebben kerken, met de Bijbel in de hand, veel te zeggen en te bieden.

Er zijn tal van prachtige kerkelijke initiatieven die getuigen van medemenselijkheid. Maar die komen allemaal van onderaf, lokaal geïnitieerd door individuen. De bovenlaag is stil. Landelijke kerkelijke overleggen gaan zelden over maatschappijbrede kwesties, en dat wat wel besproken wordt, komt bijna nooit bij de overheid terecht. ‘De overheid gaat toch wel haar eigen gang’, wordt er gedacht. Zo zou het niet moeten gaan: de overheid heeft niet alleen te maken met de burger die naar het stemhokje gaat, maar ook met de burger die een eigen levensbeschouwing heeft. Die levensbeschouwing is van grote waarde voor het welzijn van een maatschappij. Wat is er gebeurd met de zendingsdrang van de kerk? Christenen geloven toch niet alleen voor zichzelf?

Veel christenen hebben een soort ‘sorry dat ik besta’-houding als het gaat om de bron van dat wat hen drijft. Als je niet gelooft dat de maatschappij de Bijbel goed kan gebruiken, wordt het misschien tijd om je af te vragen waarom je überhaupt nog gelooft. De kerk is te bescheiden en passief. Daarbij doet ze net alsof ze op sterven na dood is, terwijl dat én geen excuus is én niet waar is: er gaan nog steeds zo’n honderdduizend mensen iedere zondag naar de kerk.De kerk mag op haar strepen gaan staan, mag zichzelf weer als een zuil neerzetten, om zodoende – vanuit de Bijbel en de christelijke traditie – haar stem te laten horen over alles wat de samenleving nodig heeft. Want wíj zijn die samenleving, die vormen we samen. Heb het lef op te staan voor waar je in gelooft.”

Lody van de Kamp (1948) is rabbijn.

Damiaan Denys: ‘Een tijdloos systeem van zingeving’

tekst Arie Kok

“Ik zie wel raakvlakken tussen de kerk en wat er in mijn spreekkamer aan de orde komt. In de kerk gaat het over hoe ik mij als mens tot het leven kan verhouden. En hoe tot de dood? Het concept van de dood, het lijden, de ethiek, dat zijn grote thema’s in elke religie. Die komen in de spreekkamer ook aan bod. In welke mate is het leven lijden? Wat kun je eraan doen?

De invloed van de kerk neemt nog altijd af. Dat betekent dat voor veel mensen een betekenissysteem dat voor de hand lag, wegvalt. Dat geeft een gevoel van vrijheid, maar het is ook verlies, verlies van betekenisgeving. Dat merk ik juist als psychiater heel goed.

Er is in onze tijd een grote nood aan zingeving. Veel mensen willen dat in eerste instantie individueel opknappen. Door bijvoorbeeld cult te lezen, aan yoga te doen, of zich in oosterse filosofie te verdiepen. Maar dat is niet zo gemakkelijk als vaak wordt verondersteld. Je moet het niet alleen lezen, je moet het ook zien toe te passen. Dan merk je dat er een element ontbreekt, wat religie wel heeft. Dat is ten eerste dat je wordt gedragen door een gemeenschap. Als je individueel betekenis moet geven aan je leven, ben je toch maar alleen. En het tweede wat ontbreekt, is transcendentie. Daarmee bedoel ik dat betekenis pas relevant wordt als het mezelf als individu overstijgt. Religie heb je niet zelf bedacht of gemaakt, je wordt erin opgenomen. De principes van de kerk zijn al duizenden jaren oud. Als je jezelf betekenis wilt geven, dan is dat iets tijdelijks, het schiet tekort. Dat is weinig bevredigend.

Wat de kerk te bieden heeft, is een tweeduizend jaar oude traditie in betekenis geven, vanuit een bepaalde transcendentie. Dat geeft haar een unieke positie in een markt waarin heel veel mensen op zoek zijn naar zin. De kerk gaat daar helaas niet altijd verstandig mee om. Ze houdt wat mij betreft te veel vast aan conservatieve principes en uitgangspunten. Dat vind ik jammerlijk. Mijn advies zou zijn: ga daarover nadenken. Hoe kun je het zo doen dat meer mensen zich geroepen voelen die stap te zetten? Kies een modernere aanpak, met eigentijdse principes, zonder in het commerciële te vervallen. Maar blijf wel bij dat tijdloze systeem van zingeving. De waarden van de kerk zijn tijdloos. Of je nu tweeduizend jaar geleden de tien geboden toepast, of nu, dat blijft overeind staan.”

Damiaan Denys (1965) is psychiater en filosoof.