Fluisteren van een andere wereld

Hoe kan iemand van goede wil nog hopen; hoe kunnen er rechtvaardige vormen van leven worden opgebouwd en onderhouden, die de waardigheid eren van ieder mens, gemaakt naar Gods beeld, terwijl de tegenkrachten zo groot lijken? Moeten we ons ‘bewapenen’? De ‘slechteriken’ de baas worden? Een kritische massa vormen, onze krachten bundelen, en de macht teruggrijpen?

Als ik ‘s nachts wakker lig, helpt het mij me te herinneren dat de kerk wel turbulenter tijden heeft gekend dan deze. De diametraal andere boodschap van Jezus verspreidde zich van hand tot hand, van oor tot oor, in een wereld geregeerd door het recht van de sterkste. Kracht, status en macht waren de enige garanties op een veilig leven. Werd je kwetsbaar geboren, of werd je kwetsbaar door het leven? Nou, moge God je bijstaan.

Oorlogsgebied

De kleine, arme en vervolgde vroege kerk leek de machthebbers van toen nauwelijks te kunnen bedreigen. Ze probeerden nooit een leger op te tuigen, of het onrecht met hun eigen wapens te bestrijden. Ze sloegen geen grenspalen, vaardigden geen decreten uit over wie erbij hoorde en wie niet, maar nodigden iedereen uit zich bij hen te voegen – slaven, armen, ongeletterden, verstotenen, en zelfs Romeinse soldaten en ‘leden van Caesars huishouding’. Ze zagen om naar de kwetsbaren, in plaats van hen te onderdrukken. Ze leefden bij de logica van een ander koninkrijk, zelfs in tijden van ballingschap.

Misschien zijn we wel altijd in ballingschap.

Ik begeef me vaak in kringen die zich inzetten voor sociale verandering. Ik bewonder en respecteer mensen die strategieën ontwikkelen en krachten bundelen om maatschappelijke problemen aan te pakken om de kwetsbaren te beschermen. Maar te vaak gebruiken ze precies dezelfde taal en dezelfde metaforen die het wereldbeeld in stand houden dat ze juist proberen te doorbreken. We moeten ons mengen in de strijd om de ideeën, de markt bestormen met ons verhaal. Maar daarmee omarmen we onbewust het idee dat de samenleving een machine is – een verzameling van onderling verbonden economische systemen – een oorlogsgebied, zo je wilt.

Kritische gist

De metaforen die ik in de Bijbel tegenkom, raken niet aan oorlog, economie of machinerie. Ze zijn botanisch van aard. Zaden en schapen, tarwe en onkruid, wijnstokken; zwaar van druiven. Om het koninkrijk van God uit te drukken, worden levende beelden gebruikt; bewegend, groeiend.

Socioloog en vredesactivist John Paul Lederach waarschuwt voor een te grote nadruk op een populaire metafoor in het debat over maatschappelijke verandering: kritische massa. Hij grijpt zelf terug op een andere, levende bijbelse metafoor: gist.

‘In brood is meel de massa, maar op zichzelf is het levenloos. De levendigheid komt van de gist, het kleinste ingrediënt’

Schrijvend vanuit een conflictgebied in Somalië zegt hij: “We vroegen ons af hoe we de verlamming konden doorbreken die mensen gevangenhield, geconfronteerd met de macht van de krijgsheren. Sommigen zeiden dat er een kritische massa van oppositie nodig was. Anderen pleitten voor een kracht groter dan de krijgsheren, een militaire interventie die alles zou rechtzetten. Op een gegeven moment zei ik: ‘Ik denk dat de sleutel tot verandering ligt in een kleine groep van de juiste mensen op de juiste plekken. Wat ontbreekt, is niet de kritische massa. Het ontbrekende ingrediënt is de kritische gist.’”

Lederachs idee van kritische gist heeft mijn denken diep beïnvloed. Gist is geen wapen of strategie. Het is een klein, levend organisme dat met zorg behandeld moet worden om effectief te zijn. Het moet gevoed en bewaterd worden, het heeft warmte nodig. Iedereen die ooit zuurdesem heeft gemaakt, weet wat ik bedoel. Ik denk dat christenen dit ter harte moeten nemen. In brood is meel de massa, maar op zichzelf is het levenloos. De levendigheid komt van het kleinste ingrediënt, wanneer het leeft, actief is en zich door het hele deeg verspreidt.

We kunnen geen medearbeiders in het koninkrijk zijn als we zelf niet leven. Als we onszelf niet voeden met het brood des levens, als we het levende water laten staan. De uiterlijke vormen van het christendom zijn nutteloos (en kunnen zelfs gevaarlijk zijn) in deze tijd. Als we onze ziel niet onderhouden, als we niet opmerkzaam blijven voor de Geest, zijn we nutteloos.

Ik probeer mijn doomscrolling te beperken, op te merken wanneer ik in paniek raak en overweldigd word, en in plaats daarvan mijn wortels diep te laten groeien. Me te herinneren dat Jezus zei dat Hij kwam om leven te brengen in al zijn volheid, en dat Hij ons opdroeg niet bang te zijn. Ik weet niet hoe ik kritische massa moet opbouwen, maar ik kan proberen kritisch gist te zijn. Dat kun jij ook. Zowel Lederachs sociale veranderingstheorie als de logica van de Bijbel leert ons dat kleine dingen ertoe doen. Kleine netwerken van mensen die de fluistering van een andere wereld levend houden, zijn misschien wel de enige kracht die deze wereld kan veranderen. En dat geeft mij hoop.

Elizabeth Oldfield (1984) is theoloog, historicus, schrijver en host van de podcast The Sacred. Ze was radio- en televisiemaker bij de BBC, gaf leiding aan religiedenktank Theos en schreef Fully Alive: Tending to the Soul in Turbulent Times (2024). Ze woont in een christelijke leefgemeenschap in Zuid-Londen.